W przypadku genetycznej predyspozycji do nowotworów mamy do czynienia z dziedziczeniem przez pacjenta, od jednego z rodziców, wadliwej kopii genu lub genów odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie procesów naprawy uszkodzeń materiału genetycznego lub kontrolujących prawidłowe podziały komórkowe. Posiadanie uszkodzonego genu zwiększa zatem ryzyko pojawienia się u danego pacjenta choroby nowotworowej. Jednak, co należy zdecydowanie podkreślić, nie przesądza o jej wystąpieniu, gdyż do tego wymagane jest również narażenie pacjenta na działanie czynników uszkadzających informację genetyczną komórek jego organizmu.

Ocenia się, że ponad 150 tysięcy Polek może być nosicielkami zmian genetycznych (mutacji) w obrębie jednego z genów (BRCA1 lub BRCA2) rozpoznawanych jako najczęstsze czynniki dziedziczne w znacznym stopniu zwiększające ryzyko wystąpienia raka piersi i/lub raka jajnika (tzw. mutacje wysokiego ryzyka). Kobiety te stanowią grupę pacjentek szczególnie narażonych na wystąpienie choroby nowotworowej. Ryzyko pojawienia się raka piersi u pacjentki obarczonej taką mutacją jest bardzo wysokie i sięga 60-80%. Ponadto, aż 4 spośród 10 nosicielek mutacji w genie BRCA1 zachoruje na raka jajnika, natomiast w przypadku obecności mutacji w genie BRCA2 stosunek ten wynosi 1:10 (10%).). Ryzyko zachorowania na raka piersi przez mężczyzn nosicieli mutacji w genie BRCA2 wynosi 6%. Podwyższone jest u nich również ryzyko zachorowania na raka prostaty. Zarówno u kobiet jak i u mężczyzn z mutacją BRCA i BRCA2 występuje nieznacznie zwiększone ryzyko zachorowania na raka trzustki, żołądka oraz nowotworów w obrębie głowy i szyi.

Szacuje się, że blisko 10% - 20% zachorowań na raka piersi i jajnika występuje u kobiet, które są nosicielkami mutacji w obrębie genu BRCA1 lub BRCA2. U pozostałych pacjentek, nie udaje się ustalić zmiany genetycznej stanowiącej czynnik sprzyjający rozwojowi nowotworu, pomimo ewidentnego czasami obciążenia rodzinnego (występowanie nowotworów piersi i/lub jajnika u licznych członków rodziny, zachorowania w bardzo młodym wieku). Wynika to z faktu, że aktualnie dostępne badania (testy) genetyczne umożliwiają wykrycie jedynie wybranych zmian genetycznych odpowiadających za zwiększoną predyspozycję do zachorowania na nowotwory, natomiast część z nich pozostaje nadal nieodkryta (nieokreślona), lub metody pozwalające na ich wykrycie są po prostu zbyt kosztowne.

Dlatego w procesie ustalania kwalifikacji pacjentki i członków jej rodziny do grupy wysokiego ryzyka zachorowania na raka piersi i/lub jajnika, podstawowe znaczenie, poza wykonaniem badań genetycznych, ma dokładnie przeprowadzony wywiad rodzinny dotyczący przede wszystkim krewnych I stopnia (rodzice, rodzeństwo, dzieci) oraz II stopnia (dziadkowie, wnuki, rodzeństwo matki, ojca). Lekarz genetyk analizujący rodowód zwraca szczególna uwagę na występowanie i typ nowotworów oraz wiek zachorowania. Dokładna analiza rodowodu pozwala na ustalenie wskazań do wykonania badania genetycznego (zgodnie z aktualnie obowiązującymi w Polsce rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego), określenie zakresu badań oraz niekiedy wstępną kwalifikację pacjentki do grupy wysokiego ryzyka zachorowania na raka piersi i jajnika. Podobnie zalecane jest, aby wyniki badań genetycznych odbierane były przez pacjentki i pacjentów bezpośrednio od lekarza genetyka wraz z odpowiednią interpretacją oraz indywidualnie przygotowaną kartą zaleceń dotyczących badań profilaktycznych.

Oczywiście badanie genetyczne może wykonać sobie również każda inna osoba, która chciałaby uzyskać informację czy jest nosicielem mutacji zwiększającej ryzyko zachorowania na nowotwory. Obecnie na rynku polskim dostępnych jest wiele testów genetycznych - od najprostszych wykrywających tylko kilka określonych mutacji do badań obejmujących analizę całych genów - te ostatnie są niestety stosunkowo drogie. Dlatego warto wykonać badanie, które pozwala wykryć mutacje zarówno częste wśród polskich pacjentek i pacjentów jak i mutacje rzadkie, a ich koszt jest akceptowalny dla większości z nas. Dokonując wyboru warto również zadać pytanie o czułość metody stosowanej przy wykrywaniu mutacji - najczulsze są bowiem badania oparte na metodzie sekwencjonowania materiału genetycznego (czułość>99,9%). W każdym przypadku zalecana jest wizyta w poradni genetycznej w celu konsultacji wyników oraz uzyskania pełnej porady genetycznej.

Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wykrywania wysokiego, dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na raka gruczołu sutkowego i/lub jajnika oraz opieki nad rodzinami, w których ono występuje (skrót):

• Podstawą do wyłonienia pacjentek z grupy wysokiego ryzyka dziedzicznie uwarunkowanego raka jajnika i raka piersi jest dokładny wywiad rodzinny.
• Pacjentki zakwalifikowane do grupy wysokiego ryzyka powinny zostać skierowane na badanie nosicielstwa najczęstszych w populacji polskiej mutacji genu BRCA1 i /lub BRCA2 (określenie zakresu badania genetycznego oraz interpretacja wyników badań genetycznych powinny być zawsze przeprowadzone przez lekarza specjalistę w dziedzinie genetyki klinicznej).
• Badania nosicielstwa mutacji w genach predyspozycji do nowotworów wykonywane są wyłącznie u pacjentów pełnoletnich, po pisemnym potwierdzeniu przez nich świadomej zgody na ich przeprowadzenie. Wyniki badań są poufne.

Do grupy wysokiego ryzyka zachorowania na raka piersi i/lub jajnika kwalifikuje się rodziny, w których:

1. stwierdzono mutację w genie BRCA1 lub BRCA2 (wynik badania powinien być w każdym przypadku konsultowany przez lekarza specjalistę w dziedzinie genetyki klinicznej w celu zapewnienia jego wiarygodności i wartości klinicznej)
2. wystąpiły 3 lub więcej zachorowania na raka piersi i/lub jajnika u krewnych I i II stopnia (włączając w to pacjentkę)
3. jeżeli wśród krewnych I lub II stopnia wystąpiły 2 zachorowania na raka piersi i/lub jajnika – w tym 1 zachorowanie przed 50 rokiem życia
4. u przynajmniej 1 kobiety w rodzinie (pacjentki lub jej krewnej I lub II stopnia) wystąpił obustronny rak piersi, lub rak piersi i jajnika
5. jeżeli u pacjentki lub jej krewnej I lub II stopnia wystąpiło zachorowanie na raka piersi przed 40 rokiem życia

Zalecenia dla kobiet z rodzin wysokiego ryzyka zachorowania na raka piersi i/lub jajnika
(w oparciu o Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego (2004) oraz Rekomendacje Europejskiego Towarzystwa Onkologii Medycznej (ESMO 2011))

• Comiesięczna samokontrola piersi
• Badanie palpacyjne piersi przez lekarza 1 x 6 miesięcy (od 20-25 r.ż)
• Badanie obrazowe piersi (USG, mammografia, rezonans magnetyczny – w zależności od wieku i budowy piersi ) 1 x rok (od 25 r.ż USG, rezonans magnetyczny, od 35 r.ż mammografia
• Badanie ginekologiczne 1x rok (od 30 r.ż.)
• USG przezpochwowe 1 x rok (od 30 r.ż)
• Oznaczenie poziomu markera CA 125 w surowicy krwi 1 x rok (od 30 r.ż)

Zalecenia dla kobiet nosicielek mutacji w genie BRCA1/BRCA2
(w oparciu o Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego (2004) oraz Rekomendacje Europejskiego Towarzystwa Onkologii Medycznej (ESMO 2011))

• Comiesięczna samokontrola piersi
• Badanie palpacyjne piersi przez lekarza 1 x 6 miesięcy (od 20-25 r.ż)
• Badanie obrazowe piersi (USG, mammografia, rezonans magnetyczny – w zależności od wieku i budowy piersi ) 1 x 6 miesięcy (od 25 r.ż USG, rezonans magnetyczny, od 35 r.ż mammografia)
• Badanie ginekologiczne 1x 6 miesięcy (od 30 r.ż.)
• USG przezpochwowe 1 x 6 miesięcy (od 30 r.ż)
• Oznaczenie poziomu markera CA 125 w surowicy krwi 1 x 6 miesięcy (od 30 r.ż)

UWAGA: w każdym przypadku stwierdzenia mutacji w genie BRCA1 lub BRCA2 pacjentka powinna bezwzględnie uzyskać poradę lekarza specjalisty genetyki klinicznej w ramach której przedstawione jej zostaną indywidualne opcje aktywnej prewencji

Od 2006 roku realizowany jest w Polsce „Program opieki nad rodzinami wysokiego, genetycznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe, w tym raka piersi i jajnika” stanowiący jedno z zadań wieloletniego Narodowego Programu Zwalczania chorób Nowotworowych. Jego głównym celem jest zidentyfikowanie, w oparciu o wyniki badań genetycznych oraz bardzo dokładną ocenę danych rodowodowych pacjentów, możliwie największej liczby rodzin wysokiego dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na raka piersi i/lub jajnika oraz objęcie ich opieką ukierunkowaną na możliwie najwcześniejsze rozpoznanie, a w szczególnych przypadkach także na aktywną prewencję zachorowań na te nowotwory.

dr n. med. Anna Poluha
specjalista w dziedzinie genetyki klinicznej
Poradnia Genetyczna NZOZ GENOMED
ul. Tomasza Zana 29/XIX, Lublin